80 lat temu powstała Armia Krajowa

14 lutego bieżącego roku minęło 80 lat od powstania, na okupowanych terenach Polski, Armii Krajowej (AK) – największej siły zbrojnej Ruchu Oporu w Europie. Jej geneza sięga końcowych dni września 1939 roku (dokładnie w nocy z 26 na 27 września), kiedy to w walczącej jeszcze stolicy, grupa wyższych oficerów polskich z gen. Michałem Karaszewiczem – Tokarzewskim, przy współudziale prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego, powołała konspiracyjną organizację pod nazwą Służba Zwycięstwu Polski SZP). Stała się ona zalążkiem rozbudowanego potem Polskiego Państwa Podziemnego. Organizacja ta w 1940 roku została przekształcona najpierw w Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), a następnie, na mocy rozkazu Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego z dnia 14 lutego 1942 roku, w Armię Krajową. W jej skład weszło ostatecznie ok. 200 konspiracyjnych organizacji wojskowych, m. in.: Tajna Armia Polska (TAP), Polska Organizacja Zbrojna „Znak” (POZ), Gwardia Ludowa PPS – WRN (GL PPS – WRN), Tajna Organizacja Wojskowa (TOW), Konfederacja Zbrojna (KZ), Socjalistyczna Organizacja Bojowa (SOB), Polski Związek Wolności (PZW) oraz częściowo Narodowa Organizacja Wojskowa (NOW), Bataliony Chłopskie (BCh) i Narodowe Siły Zbrojne (NSZ). Latem 1944 roku AK liczyła ok. 380 tys. żołnierzy, w tym: ok. 10,8 tys. oficerów, 7,5 tys. podchorążych i 87,9 tys. podoficerów.

Przemianowanie ZWZ na Armię Krajową miało pokazać, że w Polsce cały czas toczy się walka, trwają działania dywersyjne i przygotowania do wielkiej akcji zbrojnej. Miało też wymiar symboliczny – wyraźnie pokazywało, że istnieją trzy części Polskich Sił Zbrojnych: Armia Polska na Zachodzie, Armia Polska w ZSRR (armia dowodzona przez gen. Władysława Andersa) i Armia Krajowa, z których ta ostatnia prowadziła ówcześnie najintensywniej walkę zbrojną.

Pierwszym dowódcą AK został komendant główny ZWZ gen. Stefan Rowecki ps. „Grot” (do 30 czerwca 1943 roku). Po jego aresztowaniu przez gestapo komendantem został gen. Tadeusz Komorowski ps. „Bór” (do zakończenia Powstania Warszawskiego w dniu 2 października 1944 roku). Ostatnim dowódcą AK był gen. Leopold Okulicki ps. „Niedźwiadek”, który w dniu 19 stycznia 1945 roku wydał rozkaz o rozwiązaniu AK.

Głównym zadaniem AK było prowadzenie walki o odzyskanie niepodległości przez organizowanie i prowadzenie samoobrony i przygotowanie armii podziemnej na okres powstania, które miało wybuchnąć na ziemiach polskich w okresie militarnego załamania Niemiec. AK realizowała swe cele poprzez prowadzenie walki bieżącej i przygotowywanie powstania powszechnego. Walka bieżąca prowadzona była głównie przez akcje małego sabotażu, akcje sabotażowo-dywersyjne, bojowe i bitwy partyzanckie z siłami policyjnymi oraz regularnym wojskiem niemieckim. Specjalne miejsce w działalności bojowej AK zajmowały akcje odwetowe i represyjne w stosunku do SS i policji (np. akcja Główki, w ramach której dokonano m. in. zamach na niemieckiego generała Franza Kutscherę czy zastępcę niemieckiego generalnego gubernatora Hansa Franka – gen. Wilhelma Koppe), oraz zdrajców (np. wykonanie wyroku na aktorze Igo Symie), szmalcowników (ludzi, którzy tropili i wydawali Niemcom ukrywających się Żydów – np. likwidacja Bolesława Szostaka; Tadeusza Stefana Karcza; Antoniego Pietrzaka oraz konfidenta gestapo Jana Żmirkowskiego) i prowokatorów. Kulminacją wysiłku zbrojnego AK było Powstanie Warszawskie (1 sierpnia – 2 października 1944 r.). Po jego klęsce jednostki AK na terenach zajętych przez Armię Czerwoną zostały zdemobilizowane. W dniu 19 stycznia 1945 roku Komendant Główny gen. Leopold Okulicki ps. „Niedźwiadek” wydał rozkaz o rozwiązaniu AK. Ogólne straty AK wyniosły ok. 100 tys. poległych i zamordowanych żołnierzy. W latach 1944-45 duża grupa żołnierzy AK, w szeregach 1 i 2 Armii Wojska Polskiego oraz 1 Drezdeńskiego Korpusu Pancernego (największej jednostki pancernej Wojska Polskiego z okresu II wojny światowej, sformowanej ostatecznie na Ziemi Chełmskiej) brała udział w walkach nad Odrą i Nysą Łużycką, w zdobyciu Berlina i w wyzwoleniu Czechosłowacji.

Pamięć o Bohaterach AK została uwieńczona w Chełmie odsłonięciem w Parku Miejskim specjalnego monumentu. Dokonano tego z inicjatywy byłych żołnierzy AK (m. in. mjra Tadeusza Persza ps. „Głaz” – ówczesnego Prezesa Zarządu Środowiska Żołnierzy 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK – najsłynniejszej jednostki AK oraz kpt. Witolda Fałkowskiego ps. „Wik”) w dniu 17 września 1994 roku. Od tej pory w czasie uroczystości związanych z wydarzeniami II wojny światowej, w tym miejscu składane są wieńce i wiązanki kwiatów. Jedna z nich odbyła się w dniu 1 marca bieżącego roku, kiedy to upamiętniono polskich Bohaterów II wojny światowej (w tym członków AK). W uroczystości tej uczestniczyli m. in. przedstawiciele organizacji kombatanckich (wśród nich połączona delegacja Zarządu Wojewódzkiego Związku Weteranów i Rezerwistów Wojska Polskiego w Lublinie z/s. w Chełmie i Zarządu Rejonowego Związku Żołnierzy Wojska Polskiego w Chełmie w składzie: ppłk ZWiR mgr Jan Borowik – prezes Zarządu Wojewódzkiego ZWiRWP, mjr ZWiR dr Paweł Kiernikowski – sekretarz ZW ZWiRWP, ppłk Jan Grzech – prezes Zarządu Rejonowego ZŻWP oraz ppłk Józef Piłat – sekretarz Zarządu Rejonowego ZŻWP), parlamentu, administracji rządowej i samorządowej, służb mundurowych oraz jednostek oświaty, kultury i zdrowia w Chełmie.

Dnia 14 lutego 1942 r.

Kalina

W ślad za moim rozkazem l.2926 z dnia 3 IX 1941 r.

1. Znoszę dla użytku zewnętrznego nazwę ZWZ – wszyscy żołnierze w czynnej służbie wojskowej w Kraju stanowią „Armię Krajową” podległą Panu Generałowi, jako jej dowódcy
2. Stanowisko Pana Generała nosi nazwę Dowódcy Armii Krajowej […]

Naczelny Wódz
Sikorski
Generał broni

Rozkaz gen. Władysława Sikorskiego dotyczący utworzenia Armii Krajowej

„Żołnierze Armii Krajowej!

Daję Wam ostatni rozkaz. Dalszą swą pracę i działalność prowadźcie w duchu odzyskania pełnej niepodległości Państwa i ochrony ludności polskiej przed zagładą. Starajcie się być przewodnikami Narodu i realizatorami niepodległego Państwa Polskiego. W tym działaniu każdy z Was musi być dla siebie dowódcą. W przekonaniu, że rozkaz ten spełnicie, że zostaniecie na zawsze wierni tylko Polsce oraz by wam ułatwić dalszą pracę – z upoważnienia Pana Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej zwalniam Was z przysięgi i rozwiązuję szeregi AK.W imieniu służby dziękuję Wam za dotychczasową ofiarną pracę. Wierzę głęboko, że zwycięży nasza Święta Sprawa, że spotkamy się w prawdziwie wolnej i demokratycznej Polsce. Niech żyje Wolna, Niepodległa, Szczęśliwa Polska!

Dowódca Sił Zbrojnych w Kraju
/-/ Niedźwiadek
Gen. Bryg.
M.p. 19 stycznia 1945”.

Rozkaz gen. Leopolda Okulickiego o rozwiązaniu AK

Tekst: mjr ZWiR dr Paweł Kiernikowski
Zdjęcia ze zbiorów Jana Grzecha i ze stron internetowych